“การขยายพันธุ์พืช” เป็นกระบวนการที่ทำให้เกิดการเพิ่มปริมาณต้นพืชให้มากขึ้น เพราะขั้นตอนแรกของการเพาะปลูกต้องมีต้นกล้าพืชเสียก่อน การเลือกวิธีการขยายพันธุ์พืชที่เหมาะสมจะทำให้สามารถผลิตต้นกล้าได้ตามปริมาณและคุณภาพที่ต้องการ ซึ่งส่งผลไปถึงคุณภาพหรือปริมาณของผลผลิตของพืชนั้นๆ ผลิตกิ่งพันธุ์
ในอดีตการขยายพันธุ์พืชส่วนใหญ่มักจะเป็นวิธีการเพาะเมล็ดเป็นหลัก ซึ่งทำให้ต้นพืชที่เกิดขึ้นใหม่มีลักษณะผันแปรไม่ค่อยเหมือนกับต้นแม่ ให้ผลช้า และมีลักษณะสูงใหญ่ ทำให้เกิดการยุ่งยากในการเก็บเกี่ยวและปฏิบัติดูแลรักษา
ในปัจจุบันเทคโนโลยีและวิทยาการใหม่ๆ ในการปลูกพืชได้มีการพัฒนาและก้าวหน้าไปมาก จนได้เปลี่ยนแปลงวิธีขยายพันธุ์พืชมาเป็นการตอนกิ่ง ติดตา ทาบกิ่ง ปักชำ ฯลฯ ซึ่งการขยายพันธุ์พืชเหล่านี้จะใช้ส่วนต่างๆ ของพืช ได้แก่ ราก ลำต้น ใบ เป็นต้น ที่จะทำให้พืชสามารถเกิดรากและเจริญเติบโตเป็นต้นพืชได้
การผลิตกิ่งพันธุ์ไม้ผลหลากหลายชนิด
การทำธุรกิจขายกิ่งพันธุ์ในประเทศไทยในปัจจุบันเริ่มมีการขยายจำนวนผู้ผลิตมากขึ้น ทำให้มีการแข่งขันการ ผลิตกิ่งพันธุ์ ที่มีคุณภาพออกมาจำหน่ายให้ผู้ที่สนใจและมีความต้องการเป็นจำนวนมาก
อย่างใน ต.คลองจินดา อ.สามพราน จ.นครปฐม การทำกิ่งพันธุ์เพื่อการจำหน่ายก็กลายเป็นธุรกิจที่เกษตรกรหันมาสนใจกันมาก หลังเปรียบเทียบจากเมื่อสมัยก่อนที่เกษตรกรทำสวนไม้ผลเพื่อนำผลผลิตที่ได้จากการปลูกไปจำหน่าย แต่ ณ ปัจจุบันมีการปลูกต้นไม้ผลเพื่อทำเป็นต้นพันธุ์ในการขยายพันธุ์เพื่อจำหน่าย หนึ่งในนั้น คือ สวนของ คุณสันติ พงษ์ไพร เจ้าของสวนจำหน่ายกิ่งพันธุ์ไม้ผลรายแรกๆ ในคลองจินดา
คุณสันติเล่าว่า “เมื่อสมัยก่อนผมเรียนช่างไฟฟ้า ซึ่งไม่ได้เกี่ยวกับอาชีพเกษตรกรเลย แต่เพราะที่บ้านทำอาชีพเกษตรกร ทำสวนไม้ผล และในตอนนั้นแม่ก็มาเสีย เลยต้องมาช่วยพ่อทำสวนผลไม้ พวกส้ม ฝรั่ง ละมุด แทน พอมีครอบครัวจึงแยกออกมาทำกิ่งพันธุ์ขาย เพราะมีญาติๆ แนะนำและชวนให้มาทำ เริ่มต้นก็กรอกขี้เถ้าใส่ถุงส่งให้เขาไปปักชำ แต่ไม่ได้อะไรเลย ลองปักชำในแปลงเล็กๆ ก็ได้ประมาณ 5,000-6,000 กิ่ง ตอนนั้นเริ่มปักชำกิ่งชมพู่ เพราะเป็นพันธุ์ที่ขยายได้ง่ายที่สุด และก็หาไม้ผลชนิดอื่นๆ มาขยายพันธุ์เพิ่ม จนมีพันธุ์ไม้ผลหลากหลายชนิดในปัจจุบัน”
สภาพพื้นที่ ผลิตกิ่งพันธุ์
ถึงจะไม่ใช่รายแรกที่เริ่มต้นทำกิ่งพันธุ์จำหน่ายในคลองจินดา แต่สวนสันติไม้ผลพันธุ์ดีก็เป็นสวนขนาดใหญ่ระดับต้นๆ ในคลองจินดา ที่แวดวงพ่อค้า แม่ค้า รับซื้อกิ่งพันธุ์จะต้องรู้จักกันดี ซึ่งที่นี่มีพันธุ์ไม้ผลให้เลือกซื้อกันหลายชนิด อาทิเช่น ชมพู่ ฝรั่ง มะขามป้อม มะขามเปรี้ยว มะม่วง ละมุด ขนุน มะพร้าว ส้มโอ เป็นต้น ภายในสวนมีต้นพันธุ์ทำเองเกือบทุกชนิดในพื้นที่ประมาณ 60 ไร่ และในอนาคตจะขยายเพิ่มขึ้นอีกเพื่อให้เพียงพอต่อความต้องการของตลาดผู้รับซื้อกิ่งพันธุ์
การทำกิ่งพันธุ์ให้ได้คุณภาพเป็นที่ยอมรับกันในท้องตลาดจะต้องอาศัยต้นพันธุ์ที่ดี และความชำนาญในการทำกิ่งพันธุ์ เพื่อให้ผู้ที่มารับซื้อมั่นใจและยอมรับในคุณภาพก่อนออกจากสวน
บางครั้งการที่ซื้อกิ่งพันธุ์จากที่อื่นมาจำหน่าย พันธุ์ที่ได้มาอาจไม่เป็นพันธุ์แท้ตามความต้องการของผู้ซื้อ บางทีกิ่งพันธุ์ที่ได้อาจไม่สามารถมองออกเลยว่ากิ่งไหนพันธุ์แท้ กิ่งไหนปนมา เพราะไม่ได้ทำกิ่งพันธุ์เองตั้งแต่ต้น เมื่อเป็นเช่นนี้จึงไม่สามารถรับประกันสายพันธุ์ให้ผู้ซื้อได้ทั้งหมด ดังนั้นการที่กิ่งพันธุ์จำหน่ายเองโดยที่ไม่ได้ซื้อจากที่อื่นมาวางขายปะปนจะสามารถตรวจคุณภาพกิ่งพันธุ์ได้ และสามารถรับประกันคุณภาพกิ่งพันธุ์ภายในสวนที่ออกไปสู่ผู้ซื้อได้เช่นกัน
การบำรุงดูแลต้นพันธุ์
การใส่ปุ๋ยควรใส่ปุ๋ยคอกมากกว่าปุ๋ยเคมี ภายในระยะเวลา 1 ปี ควรใส่ปุ๋ยคอก 2-3 ครั้ง ปุ๋ยเคมีต้องเน้นตัวหน้าสูงเพราะจำเป็นจะต้องเร่งต้นและใบ การทำกิ่งพันธุ์จะไม่เน้นเร่งดอก เพราะถ้าดอกออกเยอะเกินไปจะเป็นภาระในการเด็ดออก
การให้น้ำควรให้น้ำวันเว้นวันในหน้าแล้ง แต่ถ้าเป็นช่วงหน้าฝนก็สังเกตลักษณะความชื้นของดินว่าสมควรที่จะรดน้ำหรือไม่ การรดจะใช้เรือปั๊มน้ำขับตามร่องเพื่อรดน้ำให้โดนทุกสัดส่วนของต้นพันธุ์ ตั้งแต่ยอดจนถึงโคนต้น การรดน้ำเช่นนี้จะเป็นการไล่แมลงที่มาอาศัยอยู่ตามต้นพันธุ์ที่ปลูกอีกด้วย
การป้องกันและกำจัดโรค แมลง ต้นพันธุ์
โรคและแมลงทั่วไปที่พบตามต้นพันธุ์ส่วนใหญ่จะเป็นพวกเพลี้ยไฟ หรือพวกแมลงปากดูด หนอนกินใบ โรคที่พบส่วนใหญ่จะเกิดจากเชื้อราเป็นสาเหตุ เช่น รากเน่า โคนเน่า และโรคกิ่งแห้ง เป็นต้น ถ้าพบระบาดมากจะถอนทิ้งทันทีเพื่อป้องกันการระบาดเพิ่มขึ้นภายในสวน การฉีดยาเพื่อป้องกันแมลงและโรคต่างๆ
ในช่วงที่เหมาะสม คือ ช่วงที่มีการแตกยอดอ่อน ช่วงนี้เราฉีดยาเพื่อคุมทั้งแมลงและโรคพืช จะเป็นการประหยัดต้นทุนได้มาก “ถ้าในฝรั่ง คือ โรคกิ่งแห้ง แต่เดี๋ยวนี้ฝรั่งโรคกิ่งแห้งน้อยลง แต่ตอนนี้ที่ระบาดสุดๆ ในมะม่วง เป็นอะไรที่คนกลัวมาก คือ เพลี้ยไฟ เพราะหลังๆ จะมาจากนาข้าว สมัยก่อนเขตนี้จะไม่มีทำนา แต่สมัยนี้มีทำกันเยอะขึ้น เพลี้ยไฟก็เยอะตามไปด้วย พวกนี้จะมากับลม มะม่วงถ้าลง 3-4 วัน ฉีดไม่ทันยอดจะร่วง ที่แตกมาใหม่ก็ร่วงหมด” คุณสันติกล่าว
ในช่วงเดือนพฤษภาคม-กันยายน จะเป็นช่วงเกษตรกรเพาะปลูกกันมากเพราะเข้าหน้าฝน สมัยก่อนเมื่อปลูกพืชในช่วงนี้ผลผลิตจะดี ต้นไม้จะเจริญงอกงามสมบูรณ์ แต่ในยุคหลังๆ สามารถปลูกต้นพืชได้ตลอดทั้งปี ไม่ต้องเน้นปลูกในฤดูกาลเหมือนสมัยก่อน
ในช่วงเดือนพฤศจิกายน-ธันวาคม กิ่งพันธุ์ในช่วงนี้พ่อค้า แม่ค้า จะมารับซื้อน้อยลง ต่างจากในช่วงเดือนพฤษภาคม-กันยายน แต่ถึงอย่างไรสวนสันติก็ยัง ผลิตกิ่งพันธุ์ ออกมาไม่เพียงพอต่อความต้องการของตลาด ในช่วงระยะหลังเกษตรกรที่ทำนาข้าวหันมาทำสวนไม้ผลกันเยอะมากขึ้น เพราะการทำนาปลูกข้าวต้องใช้ทุนสูง บางรายที่มีพื้นที่ก็ต้องจ้างเขาทำนา ผลผลิตที่ออกมาและขายได้จึงมีต้นทุนสูง หักแล้วก็แทบไม่เหลืออะไร ฉะนั้นจึงเป็นสาเหตุให้เกษตรกรหันมาทำสวนผลไม้กันมากขึ้น ลงทุนช่วงแรกอาจจะเยอะหน่อย แต่พอปีหลังๆ ก็สามารถเก็บผลผลิตคืนกำไรได้
การบริหารจัดการแปลงขยายพันธุ์ไม้
เมื่อมีการทำกิ่งพันธุ์จึงต้องมีการทำแปลงพักกิ่งพันธุ์ที่มีรากงอกมาแล้ว เพื่อรวบรวมส่งให้พ่อค้า แม่ค้า ที่จะเข้ามารับซื้อ หรืออาจจะมีการพักต้นกิ่งพันธุ์เพื่อลงปลูกในกระถาง ที่สวนสันติจะแยกแปลงออกเป็น 3 ส่วน คือ
แปลงเพาะชำ คือ แปลงที่นำต้นชำมารวมกันไว้เพื่อทำการสเปรย์น้ำ หลังจากที่มีการชำต้นเสร็จแล้ว จากนั้นรอการเจริญเติบโตของรากในกิ่งชำเพื่อย้ายแปลงต่อไป
แปลงต้นพันธุ์ ส่วนนี้จะทำการขยายกิ่งพันธุ์โดยจะมีคนงานในแต่ละส่วน คือ ชุดทาบกิ่ง ชุดตอนกิ่ง เป็นต้น ตรงนี้จะจัดการด้านการขยายพันธุ์จากต้นแม่พันธุ์
แปลงหน้าร้าน คือ แปลงที่พร้อมจะจำหน่ายกิ่งพันธุ์ให้กับผู้ที่สนใจเข้ามาซื้อ ส่วนใหญ่เป็นกิ่งพันธุ์สามารถขายได้ตลอดทั้งปี
“พวกนี้ถ้าทำต้นพันธุ์เอง ต้นทุนมันค่อนข้างสูง เพราะอย่างน้อยเราต้องหาพื้นที่ในการเก็บกิ่งพันธุ์ที่กว้าง แต่โชคดีที่เรามีที่ของเราเอง หลังๆ มันก็ไม่ค่อยได้ พอมีลูกซื้อปุ๊บ เราก็ต้องลงทุนเรื่องปุ๋ย เรื่องยา เรื่องค่าอุปกรณ์ เครื่องรดน้ำ ฉีดยา มอเตอร์ โรงเรือนมันต้องพร้อมอยู่ตลอด เพราะกิ่งพันธุ์จะมีจำนวนมากก็ต้องมาพักไว้” คุณสันติกล่าว
การขยายกิ่งพันธุ์
การเลือกวิธีการขยายพันธุ์พืชที่เหมาะสมจะทำให้สามารถผลิตต้นกล้าได้ตามปริมาณและคุณภาพที่ต้องการ โดยใช้ส่วนต่างๆ ของต้นพืช คือ การปักชำ การตอนกิ่ง และการทาบกิ่ง มีดังนี้
การปักชำ เป็นวิธีขยายพันธุ์ที่ดีวิธีหนึ่ง ซึ่งมีข้อดี คือ ประหยัดค่าใช้จ่าย ขยายพันธุ์ได้ปริมาณมาก ทำได้ง่าย โดยไม่ต้องอาศัยเทคนิคหรือความสามารถมาก ต้นพืชเจริญเติบโตเร็ว โดยใช้ระยะเวลาไม่นาน พืชต้นใหม่ที่ได้จะมีลักษณะเหมือนต้นเดิมทุกประการ โดยมีวิธีการทำดังนี้
-เลือกกิ่งพันธุ์ ชนิดกึ่งแก่ กึ่งอ่อน ลักษณะสีเขียวปนน้ำตาล เป็นกิ่งสมบูรณ์ หรือมีอายุมากกว่าหนึ่งปีขึ้นไป ตัดกิ่งเป็นท่อนๆ ยาวประมาณ 6-8 นิ้ว หรือตามความเหมาะสมของกิ่งพันธุ์ แต่ให้มีตาอย่างน้อย 2-3 ตา ตัดใบออกให้หมด ด้านบนและด้านล่างตัดเฉียงเป็นรูปปากฉลามเอียงทำมุม 45 องศา
-การเร่งราก ให้นำกิ่งพันธุ์ที่เตรียมไว้มาจุ่มในสารละลายเร่งการเกิดรากเพื่อช่วยให้เกิดรากดีขึ้น หลังจากนั้นผึ่งให้แห้งเล็กน้อย นำกิ่งไปปักในถุงขี้เถ้าแกลบ ไม่นิยมใช้ดินเหนียวเพราะจะเกิดรากยาก
-ตั้งในที่มีแสงแดดรำไร มีความชื้นสูง กิ่งพันธุ์ถึงจะต้องการความชื้นสูง แต่ไม่สามารถทนต่อการรดน้ำจนเปียกตลอดเวลา และไม่มีใบคายน้ำ ถ้าให้น้ำบ่อยเกินไปกิ่งจะเน่าได้ง่าย ควรทำบริเวณรอบๆ กิ่งชำให้มีความชื้นสูงดีกว่าการรดน้ำให้พืชโดยตรงบ่อยๆ
-ประมาณ 20-30 วัน กิ่งปักชำจะมีการเกิดราก จากนั้นนำไปย้ายเลี้ยงในดินผสมบรรจุในถุงดำอีกประมาณ 1-2 เดือน กิ่งปักชำจะมีการแตกใบใหม่ออกมา แล้วจึงนำไปจำหน่ายหรือปลูกเลี้ยงต่อไป
การตอนกิ่ง
เป็นการให้กิ่งพืชเกิดใหม่ในขณะที่ยังอยู่บนต้นแม่ ข้อดี คือ มีอาหารจากต้นแม่มาเลี้ยงในช่วงที่รอให้เกิดราก นิยมทำในฤดูฝน โดยเลือกตอนกิ่งที่แข็งพอสมควร มักนิยมใช้กิ่งที่ตั้งตรง เพราะการออกรากจะง่ายกว่ากิ่งที่อยู่ในแนวนอน มีวิธีการดังนี้
-เลือกกิ่งตอนที่มีความสมบูรณ์ ไม่อ่อนหรือแก่เกินไป และไม่มีโรคและแมลง มักใช้กิ่งที่เป็นกิ่งกระโดง เพราะมีการเกิดรากดีกว่า
-ควั่นกิ่ง เพื่อให้เกิดการสะสมอาหารบริเวณตอนบนของรอยควั่น จากนั้นลอกเปลือกออกแล้วขูดเยื่อเจริญด้านนอกออก
-ใช้สารเร่งรากละลายในน้ำ ทาบริเวณรอยแผลด้านบน ทิ้งให้แห้งพอหมาดๆ
-นำตุ้มตอน (ขุยมะพร้าวที่แช่น้ำ แล้วบีบหมาดๆ อัดลมในถุงพลาสติก ผูกปากถุงให้แน่น) ผ่าตามความยาว แล้วนำไปหุ้มบนรอยแผลของกิ่งตอน มัดด้วยเชือกทั้งบนและล่างรอยแผล
-เมื่อกิ่งตอนมีรากงอกแทงผ่านวัสดุและเริ่มแก่เป็นสีเหลือง สีน้ำตาล ปลายรากมีสีขาว และมีจำนวนมากพอจึงตัดกิ่งตอนได้ จากนั้นนำมาเลี้ยงไว้ในโรงเรือนเพาะชำประมาณ 1-2 เดือน จึงนำไปจำหน่ายหรือปลูกลงแปลง
การทาบกิ่ง คือ การนำต้นพืช 2 ต้น มาทำการเชื่อมให้เป็นต้นเดียวดัน โดยส่วนของต้นตอที่นำมาทาบกิ่งจะทำหน้าที่เป็นระบบรากอาหารให้กับต้นพันธุ์ดี โดยมีขั้นตอนการปฏิบัติ ดังนี้
-เลือกต้นตอขนาดใกล้เคียงกับกิ่งพันธุ์ดี ไม่แก่หรืออ่อนจนเกินไป เฉือนต้นตอให้เป็นปากฉลามยาวประมาณ 1-2 นิ้ว และกิ่งพันธุ์ดีให้เป็นรูปไล่ยาวประมาณ 1-2 นิ้ว
-ประกอบแผลต้นตอเข้ากับกิ่งพันธุ์ดี พันพลาสติกให้แน่น แล้วมัดต้นตอกับกิ่งพันธุ์ด้วยเชือก
-ประมาณ 6-7 สัปดาห์ แผลจะติดกันดี รากตุ้มต้นอาจจะงอกแทงผ่านวัสดุ และเริ่มมีสีน้ำตาล ปลายรากมีสีขาว และมีจำนวนมากพอ จึงจะตัดไปไว้ในโรงเรือนเพาะชำได้
ด้านตลาดและช่องทางจำหน่ายกิ่งพันธุ์
สมัย 20 ปีกว่า ที่คุณสันติเริ่มทำกิ่งพันธุ์ขายใหม่ในบริเวณคลองจินดา จะมีแม่ค้า พ่อค้า มารับซื้อกิ่งพันธุ์ในบริเวณนี้กันมาก เมื่อมีลูกค้าเข้ามารับซื้อพันธุ์ไม้ไปขายต่อก็จะมีการบอกปากต่อปาก ทำให้มีลูกค้าหลั่งไหลเข้ามากันมากขึ้น จากนี้แค่ทำพันธุ์ฝรั่งและพันธุ์ชมพู่ขายก็เริ่มมีพันธุ์ไม้ต่างๆ มากมายภายในสวนให้ลูกค้าได้เลือกสรร เพราะในปัจจุบันไม่ได้จำหน่ายแต่เกษตรกรที่ปลูกในสวนอย่างเดียว
แต่จะมีลูกค้าที่รับไปขายตามบูธงานเกษตร ลูกค้าตามต่างจังหวัดทั้งประจำและทั่วๆ ไปที่เข้ามารับซื้อกิ่งพันธุ์ภายในสวน แต่ในทุกๆ ปีผล ผลิตกิ่งพันธุ์ ที่ทำออกจำหน่ายก็ยังไม่เพียงพอต่อความต้องการของตลาด และยังคงมีการต้องการเพิ่มขึ้นมากทุกปี ทำให้ต้องขยายพื้นที่เพื่อทำกิ่งพันธุ์เพิ่ม แต่นั่นก็หมายถึงการลงทุนที่จะต้องใช้จ่ายอีกเช่นกัน
ความซื่อสัตย์ของเรื่องสายพันธุ์กับลูกค้าก็เป็นสิ่งที่คุณสันติยึดมั่นมาตลอดว่าลูกค้าต้องได้กิ่งพันธุ์ที่มีคุณภาพ ต้นสายพันธุ์ที่แท้จริง เพราะถ้าสายพันธุ์ที่ลูกค้าได้ไปไม่ตรงกับสายพันธุ์แท้อาจจะทำให้เสียลูกค้า ไม่ใช่แค่เพียงเจ้าเดียว แต่การบอกปากต่อปากอาจทำให้หมดความเชื่อถือไปเลยก็ว่าได้
“การทำกิ่งพันธุ์จะทำให้สำเร็จ อย่างแรกต้องซื่อสัตย์ ทำของที่มีคุณภาพ แต่ของเราจะมีระบบว่าถ้าโทรมาสั่งแล้วเกิน 3-4 ลูกค้าไม่มารับของ เราก็จะขายเลยไม่รอ เพราะสมัยก่อนเราเคยรับมัดจำ บางคนอยู่ไกลเลยวางมัดจำเอาไว้ แต่ถึงกำหนดไม่มารับของก็ต้องเสียเวลาดูแลต่อไปให้อีก สู้เราขายให้คนที่มารับไปเลยดีกว่า” คุณสันติกล่าวปิดท้าย
หากเกษตรกรหรือผู้อ่านท่านใดสนใจสอบถามได้ที่ คุณสันติ พงษ์ไพร 1/2 ม.11 ต.คลองจินดา อ.สามพราน จ.นครปฐม 73110 โทร.08-1944-8695, 08-7153-8968
